Türkiye Hanehalkı Enflasyon Beklenti Anketi (TEBA) Nisan 2024’ten itibaren yayımlanmaya başladı. Anket ile ilgili sıkça sorulan soruları cevaplayalım:
Enflasyon beklentilerini ölçmek neden önemli?
Enflasyon beklentileri ileriye yönelik ekonomik dinamiklerin anlaşılması açısından önemli bir öncü gösterge. Varlık fiyatlamalarında, politika kararlarında, tüketim ve yatırım kararlarının oluşturulmasında kritik bir rol oynuyor. Firmalar ürün fiyatını belirlerken, çalışanlar ücret pazarlığına oturduklarında, ev sahibi kira ödemesini belirlerken enflasyon beklentilere göre hareket ediyor. Dolayısı ile bugünün enflasyon beklentileri yarının gerçekleşen enflasyonunu da şekillendiriyor.
Gelişmiş ülkelerde enflasyon beklentileri büyük ölçüde merkez bankalarının koyduğu enflasyon hedefine yakın seyretmesine rağmen bu veriyi yine de çok yakından takip ediyorlar. Gerek piyasa katılımcılarının perspektifinden, gerekse hanehalkı perspektifinden ayrı ayrı değerlendiriyorlar. Gelişmekte olan ülkelerde ise enflasyon beklentilerinin ölçümü çok yetersiz durumda.
Türkiye’de durum nasıl?
Türkiye, enflasyon hedefini tutturma konusunda özellikle 2013 sonrası dönemde giderek bozulan bir performans gösterdiği için enflasyon beklentilerini de “çıpalamakta” zorlanıyor. İleriye yönelik belirsizlik yüksek olduğu için beklentiyi düzgün bir şekilde ölçmeden kabaca nerede olduğunu dahi tahmin edemiyorsunuz.
Durum böyle iken enflasyon beklentilerinin ölçümünde önemli bir boşluk görüyoruz. Türkiye’de düzenli olarak sadece TCMB’nin ve bazı büyük medya organlarının yaptığı piyasa katılımcıları anketleri üzerinden enflasyon beklentisi açıklanıyor. Hanehalkının enflasyon beklentilerini düzenli olarak ölçüp kamuoyu ile paylaşan bir anket yok. TÜİK ve TCMB tarafından yürütülen Tüketici Eğilim Anketi bu soruya da cevap arasa da anket sonuçları düzenli olarak paylaşılmıyor. Hatta ilk defa Fatih Karahan’ın TCMB başkanlığını devralmasından sonra Enflasyon Raporu’na[1] eklenen bir kutu ile bu anket ilk defa kamuoyu ile paylaşıldı.
[1] Enflasyon Raporu, 2024. 1 (8 Şubat 2024), https://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Yayinlar/Raporlar/Enflasyon+Raporu/2024/Enflasyon+Raporu+2024+-+I
Hanehalkı enflasyon beklentisini piyasa katılımcılarının beklentilerinden ayıran nedir?
Türkiye’de kamuya açık hanehalkı enflasyon beklentisi verisi olmadığından bu soruyu cevaplayabilmek için verinin olduğu ülkelere ait literatürü incelemek lazım. Mesela ABD’de University of Michigan 1978 yılından beri hanehalkı enflasyon beklentilerini ölçüyor. Öyle ki Michigan beklenti anketi piyasalar ve Fed tarafından dikkatle takip edilen, Fed başkanlarının konuşmalarında, analistlerin raporlarında, medya mensuplarının haberlerinde sıkça yer alan bir veri. New York Fed de son on yıldır Michigan’dan bağımsız olarak kendi yaptığı anketle hanehalkı enflasyon beklentilerini ölçüyor. Buna karşılık Philadelphia Fed’in anketi veya Blue Chip gibi özel anketlerle de piyasa katılımcılarının enflasyon beklentileri ölçülüyor.
İki ayrı grup üzerinden ölçülen enflasyon beklentilerini karşılaştırdığımızda hanehalkı enflasyon beklentilerinin genellikle piyasa katılımcılarının beklentilerinden daha yüksek ve daha oynak olduğunu görüyoruz. Bunun önemli bir sebebi şu: Hanehalkı enflasyon beklentisini oluştururken geçmişte hissedilen enflasyonu baz alırken piyasa katılımcıları daha profesyonel ve ileriye yönelik tahminler yapabiliyorlar. Ekonomik verideki son eğilimleri bu tahminlere dahil edebiliyorlar. Buna karşılık yapılan araştırmalar hanehalkı enflasyon beklentilerinin piyasa katılımcılarının beklentilerine nazaran firmaların enflasyon beklentilerine daha yakın olduğunu gösteriyor. İlave olarak hanehalkı enflasyon beklentileri tüketim kararlarında, emek piyasasında arzı belirlenmesinde, ücret-fiyat spiralini tetiklemede daha etkili oluyor. Dolayısı ile gerçekleşen enflasyonun tahmini ve reel ekonomiye etkiler konusunda hanehalkı enflasyon beklentilerinin açıklama gücü daha yüksek.
Buradan yola çıkarak, merkez bankası kredibilitesinin enflasyon hedefine ulaşma konusundaki başarısını ölçmek için de salt piyasa katılımcıları beklentilerinin çıpalanmasının yetmeyeceğini, hanehalkına ulaşıp onların beklentilerinden haberdar olmanın ve bu beklentileri çıpalamanın belki daha da önemli olduğunu söyleyebiliriz.
Bizde kamuya açık hanehalkı enflasyon beklentisi verisi olmasa da az önce bahsettiğim Enflasyon Raporu’nda yer alan 3.3 nolu kutuda yer alan (ve aşağıda paylaştığımız) grafikten edindiğimiz izlenim, yurtdışında yapılan genel tespitleri Türkiye verisinin doğruladığını gösteriyor. Zira Ocak 2024 itibariyle piyasa katılımcıları anketi 12 ay sonrası enflasyon beklentisini ortalama %40 olarak gösterirken bu rakam hanehalkı için %80 civarında seyrediyor. Ocak 2024 itibariyle elde ettiğimiz bulgular da bu bantla tutarlı. Enflasyon Raporu’nda verilen bilgiye ilave olarak, elde ettiğimiz anket sonuçları ışığında 2024 ilk çeyreğinde 12 ay sonrası enflasyon beklentisinin yükseldiğini gözlemliyoruz.
Türkiye’de ilk defa düzenli olarak açıklanmaya başlayacak bu veri ile ilgili ne tür zorluklar olabilir?
Öncelikle yaptığımız iş bir enflasyon ölçümü değil. TÜİK’in her ay açıkladığı enflasyon rakamına bir alternatif geliştirmiyoruz. Biz ileriye yönelik beklenti ile ilgileniyoruz. Ancak manşet enflasyon rakamının gerçekçiliğine dair yaşanan rahatsızlık ve kafa karışıklığının bizim anketimizin anlaşılmasını da olumsuz etkileyebileceğinin farkındayız. Örnek verecek olursam Mayıs ayı enflasyon rakamı 3 Mayıs’ta TUİK tarafından açıklanacak. Bizim 30 Nisan tarihinde açıkladığımız rakam bu rakama muadil olmayıp hanehalkının Nisan ayına, 2024 sonuna ve 12 ay sonrasına dair ortalama yıllık enflasyon beklentisini yansıtıyor.
Literatürde hanehalkı enflasyon beklentileri ile ilgili yapılan analizler ağırlıklı olarak gelişmiş ülkelere odaklanmış. Çünkü gelişmekte olan ülkelerde pek ölçüm yapılmıyor. Oysa hanehalkının enflasyon beklentilerine vereceği tepki gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde birbirinden farklı olabilir. Mesela gelişmiş ülkelerde hanehalkı enflasyon beklentileri arttığında bunun yarattığı kötümserlikle harcamaların kısıldığını görüyoruz. Ancak 2021 sonrası dönemde Türkiye’de gördük ki hızla yükselen enflasyon beklentileri buzdolabı, bilgisayar, cep telefonu gibi dayanıklı tüketim malları talebini öne çekti. Bu dinamikleri elde edeceğimiz veri ile modellemek ve aradaki farkları akademik bir perspektiften belgelemek literatüre, politika yapıcılara ve reel sektöre önemli katkılar sunacaktır.
Anket sonuçları kamuoyu ile paylaşılacak mı?
Yaklaşık altı ay süren bir araştırma döneminden sonra Ocak 2024’ten itibaren anketi yapmaya başladık. Sorulan sorular ve verilen cevaplarla haşırneşir olup farklı soru stillerini denediğimiz üç aylık bir pilot dönemin ardından Nisan sonu itibariyle anket sonuçlarını düzenli olarak paylaşmaya başladık. TÜİK her ayın 3. iş gününde o aya ait enflasyon rakamını açıklıyor. Bu takvimi baz alarak önceki ayın son haftasında Türkiye Hanehalkı Enflasyon Beklenti Anketi (TEBA) sonuçlarını web sayfamızdan duyurup sosyal medyada da paylaşacağız.
